Inleiding.

Een Jubeljaar, de schone-lei-samenleving. Niks nieuws, Duitsland deed het al in 1948 voor haar burgers en in 1953 gebeurde het op landelijk niveau over de oorlogsschulden. Sterker nog, in samenlevingen van voor de jaartelling gebeurde het om de 50 jaar, bij de aanstelling van een nieuwe machthebber. Slaven naar huis, schulden kwijtgescholden en land terug gegeven. Niet alleen uit ideologie, maar ook uit wijsheid: een Jubeljaar helpt tegen te groot en scheef gegroeide macht, politieke onrust en economische instabiliteit.

Kunnen wij anders gaan aankijken tegenover schulden van burgers? Kunnen wij beseffen en begrijpen dat je op verschillende manieren in de schulden kan komen? Dat maar een héél klein deel van de mensen bewust fraudeert, maar dat de overige groep mensen wordt behandeld met onterecht wantrouwen?

Laat mijn blog een zaadje zijn in ons Nederlandse collectieve bewustzijn. Denk er eens over, wanneer we als land de enorme schulden van Duitsland konden kwijtschelden na de oorlog. Kunnen we dat dan ook doen voor onze mede-Nederlanders?

Om de 50 jaar een Jubeljaar, wat levert dat op.

De samenlevingen van vóór de jaartelling waren niet te vergelijken met nu. Maar het idee van een Jubeljaar blijft hetzelfde. Een nieuwe start. Een streep door de problematische schuldenlast van burgers, onder voorwaarden. Vroeger gebeurde dit wegstrepen van schulden niet uit idealisme, maar vanuit de erkenning dat het noodzakelijk was om zowel politieke stabiliteit te waarborgen als om sociale rust te creëren.

Naast rust in de Nederlandse huishoudens zie ik na een Jubeljaar neveneffecten optreden in het terugdringen van de druk op de zorg, de ziekenhuizen en ggz, politie en handhaving. In het verminderen van kansenongelijkheid, zelfmoord, eenzaamheid en meer.

Dit zijn allemaal lange termijneffecten die goed zijn voor het economische, sociale en menselijke klimaat in Nederland. Ik ben ervan overtuigd dat veel Nederlanders niet beseffen hoe ons schuldensysteem werkt. Tegelijkertijd ontberen de meesten de ervaring met armoede en schulden, gelukkig. Maar hadden zij deze kennis en ervaring wél, dan zaten honderdduizenden mensen nu niet vast in een niet-werkend systeem. Neem daarbij de wetenschap mee dat de samenleving meer geld kwijt is om mensen in de schulden te houden en een minimaal deel te helpen, dan dat er daadwerkelijk aan schulden wordt terugbetaald. En dan heb ik het alleen nog maar over kosten in geld. Niet in gezonde en gelukkige levensjaren.

De schrijnende privé-situaties die beschreven zijn in de toeslagenaffaire zijn namelijk niet voorbehouden aan de gedupeerden van deze affaire. Dit zijn de dagelijkse situaties waarin mensen zich bevinden die leven met problematische schulden. Mensen zakken echt weg in misère en worden vervolgens door een bureaucratische mangel gehaald. Hun levens staan stil en zij dragen niet optimaal bij aan de samenleving.

Ook wanneer je met een mooi vast contract vrijwel iedere onzekerheid hebt gepareerd, probeer jezelf dan eens voor te stellen dat je zelf of een familielid eens écht pech krijgt en in de schulden terecht komt. En een vraag aan de Nederlandse ondernemer; hoe lang zou je een bedrijf in de lucht houden met de kosten-baten-verhouding zoals het Nederlandse schuldhulpsysteem? (Lees verderop) Misschien levert de schone-lei-samenleving ons zelfs geld óp! In het slechtste geval zijn de kosten gelijk maar worden mensen in één keer echt vooruitgeholpen en staat de hele maatschappij minder onder druk.

 
Bloeden tot de laatste druppel: tegen welke prijs?

We leven in ons land nog steeds de kreet ‘gij zult bloeden tot de laatste druppel’ na. Maar tegen welke prijs per druppel bloed?

Even wat cijfers ter duiding. Naar schatting hebben vóór de corona-crisis ongeveer 555.000 huishoudens in Nederland schulden. Problematische schulden, dus niet zelf af te lossen in drie jaar. Ook weer naar schatting kost de samenleving deze mensen tussen 5 miljard (Argumentenfabriek) en 11 miljard (Nibud) tot zelfs 17 miljard (SZW) per jaar. Denk aan uitkering door verlies van werk en ziekte, bijzondere bijstand, het hele schuldhulp systeem, extra zorgkosten, extra politie, huisuitzetting, opvang, maatschappelijk werk, kosten van rechtbanken énzovoort.

De jaarlijkse schuldenlast van deze groep wordt geschat op 3,5 miljard tot 5,7 miljard. 90% van dit bedrag is oninbaar uitgaande van de betalingsnorm van 10% zoals door deskundigen geschat. We moeten accepteren dat schulden niet altijd afbetaald kunnen worden, al is de wil er vaak wel. De hoogte van de kosten zoals genoemd, reeds jaren bekend vanuit verschillende onderzoeken, wegen geenszins op tegen de baten. Wanneer ik uitga van de geschatte kosten ten opzichte van de daadwerkelijk geïnde schulden (10%) kost elke wél geïnde euro tussen de 9 en 27 euro. Daarbij worden de vele huishoudens nog níet eens uit de problemen geholpen, al die levens blijven stilstaan.

Is 9 tot 27 euro kosten, om 1 euro te kunnen innen rechtvaardig voor de hardwerkende, belastingbetalende Nederlander zonder schulden? Reken eens door naar miljoenen Belastinggeld?

Reacties op een Jubeljaar zullen zijn dat het zo makkelijk niet is, dat het onzeker is, dat er nadelen aan zitten. Dat het met onze samenleving niet rechtvaardig is, niet uit te leggen. Eens hoor, één gevolg van de landelijke kwijtschelding kan een dalende betalingsmoraal zijn, dit is niet uit te sluiten helaas. Zo zijn er meer nadelen te noemen. Maar wat is dan het alternatief? Doorgaan zoals we nu doen en overal doekjes voor het bloeden?

Is er nu een infuus nodig of houden we het bij een doekje voor het bloeden?

Van de 555.000 huishoudens met problematische schulden meldt jaarlijks 87.000 zich bij de schuldhulpverlenende instellingen. We hebben een ingewikkeld systeem gebouwd vanuit de gedachte dat mensen een tweede kans verdienen. De intentie is er dus wel! Bureaucratische trajecten maken toelating echter moeizaam en voor niet veel mensen weggelegd. Evenals het 3-jarige traject dat volgt na toelating tot schuldhulp, waarbij je van een minimum leeft en de rest gebruikt wordt om schuldeisers af te betalen. Het restant aan schulden die overblijven wordt uiteindelijk kwijtgescholden.

Van de 87.000 mensen die om hulp vragen ontvangt 30.000 mensen advies, het is niet bekend hoeveel van deze mensen hun schulden zelf kunnen regelen en hoeveel mensen later alsnog schuldhulp aanvragen. Van de overige 59.000 mensen die de enorme papieren hobbel hebben kunnen nemen en daadwerkelijk worden toegelaten tot een schuldhulptraject, bereikt 20 procent na het driejarige traject een schone lei. Dat komt neer op 3,2 procent van de huishoudens met problematische schulden (18.000 van 555.000). De rest valt af en ploetert verder, een onbekend aantal huishoudens redden het alsnog op eigen kracht maar hier zijn geen cijfers over bekend. En hoeveel nieuwe mensen met schulden komen er jaarlijks bij?

Huh? Ja, echt, 3 procent, hoe mooi deze infographic ook is verwoord over de prachtige behaalde resultaten... En nu komt er wellicht een nieuwe stroom schuldenaren aan, door de inflatie, Corona en de energiecrisis. Hoe gaan we die helpen?

Niet, dus. Of nee, dat is oneerlijk, maar nauwelijks. En jaar op jaar draagt de samenleving de (stijgende) kosten. Ik zie vele initiatieven langskomen over het verkorten van schuldhulptermijnen, het vereenvoudigen van toelating tot schuldhulp, het verkleinen van het toeslagen systeem als grote veroorzaker van schulden. Hier een nieuwe rekentool, daar een nieuwe inkomenstabel. Allemaal sterke initiatieven waarvan er een deel absoluut doorgevoerd móet worden. Maar onvoldoende om het probleem daadwerkelijk het hoofd te bieden. Too little, too late.

De schone-lei-samenleving gaat over het terugbrengen van onze Nederlandse menselijke maat, onze toekomst. Dit is veel urgenter en meer van deze tijd dan ons calvinistisch te laten bloeden tot de laatste druppel. We hebben dan wel een mentale slag te maken.

Eigen schuld, dikke bult?

Na 12,5 jaar als bewindvoerder mensen uit de papieren moerassen te hebben getrokken, weet ik hoe zwaar het is en hoe stil het leven staat wanneer je leeft met problematische schulden. Er zijn voldoende academische onderzoeken die aantonen wat financiële problemen met iemand doen: je kan vooral nog korte termijn denken en zo verdwijnt je probleemoplossend vermogen. Zonder hulp van naasten, vrijwilligers of professionals kom je niet snel uit de schulden. Ondertussen lopen je schulden op door rente, incasso- en deurwaarderskosten en boetes. Vaak kom je er helemaal niet uit ofwel na heel erg veel jaren ellende.

Mét die verminderde denkvermogens door de schulden moet je zelf zorgdragen voor je administratie. Zoals het zelf ervoor zorgen dat je je wettelijke minimuminkomen ontvangt. Dit houdt onder andere in dat je in een jaar soms meer dan 20 formulieren moet invullen met bijlagen bij verschillende instanties. Dat je zelf je beslagvrije voet moet controleren. Je moet dus heel gestructureerd te werk gaan en niets uit het oog verliezen. Het is een bijzondere moeilijkheidscurve die bureaucratie in Nederland, hoe lager je inkomen, hoe moeilijker het voor je wordt gemaakt. Je moet het zelf ervaren om te weten hóe intensief dit is. Wanneer ik, zelfs met al mijn werkervaring, nu van een minimumloon en met problematische schulden moet leven, dan vrees ik dat ik fouten zal maken.

En dus moeten we ons afvragen of de schuld wel alleen bij de individuele burger ligt. Zijn financiële problemen als gevolg van het overlijden van een dierbare, scheiding, ziekte, een onverwachte inkomensval, het van overheidswege moeten sluiten van je bedrijf een kwestie van schuld? Of van ongelukkige omstandigheden?

- Wanneer je continu wordt verleid om spullen te kopen die je helemaal niet nodig hebt, heeft de verleider dan ook een verantwoordelijkheid? Ik noem dat financiële manipulatie.

- Wanneer je de formulieren van de Belastingdienst moeilijk vindt, en je maakt een fout bij de invulling. Ben je dan schúldig? Of is het dan ook aan de Belastingdienst om haar taal begrijpbaar te houden?

- Wanneer je aan het einde van het jaar promotie en salarisverhoging hebt gekregen waardoor je inkomen nét boven de toeslaggrens is gestegen en je opeens 2000 euro moet terugbetalen. Ben je dán misschien schuldig?

We maken allemaal fouten, maar de één heeft een dusdanig inkomen dat een fout zuur is, maar op te vangen. De ander is 10 jaar van zijn leven kwijt omdat dit het begin is van stapeling en oplopen van schulden.

Een klein percentage is altijd uit op fraude, profiteren en misbruik van regelingen. Ik denk dat dit percentage lager ligt dan we geloven op basis van berichten uit de media. Uit mijn eigen werkervaring is dit misschien 2 procent. Daarbij moeten we onszelf ook bedenken dat er in het nabije verleden ook wel eens enorme financiële instellingen met overheidsgeld zijn gered, is er binnen die instellingen nóóit een fout gemaakt?

Wanneer het de grote zaak betreft kan er met de hand over het hart gestreken worden om vervolgens diep in de buidel te tasten. Wanneer het om de individuele burger gaat wordt er gesproken over eigen schuld.

Kortom, laten we het Jubeljaar afstoffen en van alle kanten gaan bekijken. Laten we erkennen dat het overheidssysteem faalt en eenmalig de boel herstarten. De hele wirwar aan regels uitkleden, geen voorschotten meer, enkel eenvoudig aan te vragen en gebundelde basisvoorzieningen en dit alles vorm gegeven en opgetuigd in gelijkwaardige samenwerking met mensen voor wie dit bedoeld is. Niet alleen maar door beleidsmakers met een bijzonder wereldbeeld. Wél vroegsignalering en wekelijkse zelfzorg-lessen op élke middelbare school, lessen over hoe je je leven leeft, geld en (mentale) gezondheid.

Als je hier dan toch over aan het mijmeren bent, bedenk je dan eens welke zucht van opluchting er door het land zal gaan. Wanneer je daar een gevoel en een beeld bij wil, lees dan mijn boek Jubeldag.   

Persoonlijke opmerking: Deze blog schrijf ik niet vanuit een breder plan, het is mijn individuele kijk na mijn 12,5 jaar werkervaring en gesprekken met cliënten. Ik ben volledig onafhankelijk en verdien geenszins mijn geld met subsidies of een overheidssalaris. Met een schone-lei-samenleving wil ik levensvrijheid en een kans op geluk bewerkstelligen voor een grote groep Nederlanders die nu gevangen zit in financiële, papieren stress. Ik ben na toepassing van de schone-lei-samenleving op geen enkele manier uit op meer macht over burgers vanuit de overheid. Persoonlijk streef ik naar een leven waarin ik onafhankelijk ben van de overheid, en dus in vrijheid kan leven (en denken). Dat wil ik voor iedere Nederlander zoveel mogelijk. Op die manier kan de overheid ook sterk zijn waar nodig, in plaats van alom aanwezig, overbelast en over ingewikkeld.

Deze blog heb ik geschreven in 2021 maar niet eerder geplaatst, nu is pas het moment.